Τα Κάστρα της Χίου

Το Κάστρο της πόλης (1). Το Κάστρο της πόλης έχει δύο χαρακτηριστικά που το κάνουν μοναδικό: είναι ενάλιο και κατοικημένο. Εκτείνεται βόρεια του λιμανιού της Χίου. Στη μεσαιωνική και νεότερη ιστορία της Χίου έπαιξε σπουδαίο ρόλο, ως κέντρο πολιτικής και στρατιωτικής ζωής. Ο αρχικός πυρήνας του, που είναι βυζα¬ντινός (9ος-10ος αι.), ενσωματώθηκε στο μεταγενέστερο γενουατικό φρούριο, μέσα στο οποίο υπήρχε το Διοικητικό Κέντρο. Ήταν η έδρα της Διοίκησης του Καστελάνου και του Λατίνου επισκόπου σύμφωνα με νοταριακά έγγραφα. Αταύτιστες μέχρι τώρα παραμένουν οι θέσεις εκκλησιών και αρχοντικών του Κάστρου που προκαλού¬σαν το θαυμασμό των περιηγητών. Η μνημειώ­δης πύλη Porta Maggiore, μια μεγάλη επιγραφή με το όνομα του δόγη Silvestro Valerio, που δύσκολα διακρίνεται σήμερα, δηλώνουν την προσπάθεια των Βενετών για μετασκευή της πύλης (1694). Οι οικοδομικές φάσεις των εκάστοτε κατακτητών (14ος-18ος αι.), οι βομβαρδισμοί (1828), οι σεισμοί (1881) και η κατασκευή της προκυμαίας (αρχές του 20ού αι.) αλλοίωσαν τη μορφή του.

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κατοικήθηκε αποκλειστικά από Τούρκους και Εβραίους και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή από πρόσφυγες. Στο εσωτερικό του υπάρχουν πολλά μνημεία, η Κρύα Βρύση, ημιυπόγεια δεξαμενή, το Παλατάκι του Ιουστινάνι (15ος αι., που σήμερα λειτουργεί ως μουσείο), η Σκοτει¬νή Φυλακή (όπου οι Τούρκοι κρατούσαν αιχμάλωτους 70 προύχοντες και το Μητροπολίτη Πλάτωνα πριν τους απαγχονίσουν το 1822), το τούρκικο νεκροταφείο (με τον τάφο του ΚαράΑλή, αρχηγού του τουρκικού στόλου που σκοτώθηκε με την ανατί-ναξη της ναυαρχίδας από τον Κωνσταντίνο Κανάρη το 1822) τουρκικά λουτρά, το τέμενος Μπαϊρακλή Τζαμί, ο ναός του Αγίου Γεωργίου (βλ. σελ. 24) κ.ά.


Το Κάστρο των Απολίχνων (2). Βρίσκεται στα Αρμόλια πάνω σε λόφο και χτίστηκε το 1440 από το Γενουάτη Νικόλαο Μπάνκα Ιουστινιάνι, σύμφωνα με υπέρθυρη λατινική επιγραφή. Περιβάλλεται από διπλά τείχη, έχει 62 δωμάτια, μία δεξαμενή για τη συγκέντρωση των νερών της βροχής για τους έγκλειστους και, εκτός από τον ισχυρό πύργο, άλλους μικρότερους αμυντικούς. Με το κάστρο συνδέονταν οι βίγλες των ακτών της περιοχής, από την Κώμη μέχρι τη θάλασσα του Λιθίου. Συγκέντρωνε το ενδιαφέρον των περιηγητών και οι πιο σημαντικοί που το επισκέφθηκαν, ήταν ο Thevenot (1656), o Piacenza (1688) και ο Cornelli (1696). Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, γύρω από αυτό το κάστρο πλάστηκαν πολλοί μύθοι.


Το Κάστρο των Καμπιών ή της Ωριάς (3). Το Κάστρο των Καμπιών βρίσκεται πάνω από το ομώνυμο χωριό, στην κορυφή υπερυψωμένου βράχου, όπου υπάρχει το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής. Είναι της Βυζαντινής εποχής και η σημερινή του κατάσταση φανερώνει ότι εγκαταλείφτηκε από νωρίς, όταν έχασε πια για την περιοχή τον αμυντικό του χαρακτήρα.


Το Κάστρο της Βολισσού (4). Η Βολισσός, ως το κυριότερο οχυρό της βόρειας Χίου, αποτελούσε ισχυρή αμυντική περιοχή, που περιελάμβανε όλο το βορειοδυτικό τμήμα του νησιού, την Αμανή και τα χωριά της, που ανάλογα με τον πληθυσμό και τη θέση τους υπήρχαν τείχη, οχυρά, πύργοι, βίγλες και πυργόπουλα. Έχει τραπεζοειδές σχήμα και είναι αρκετά καλά διατηρημένο. Για τη βυζαντινή του καταγωγή κάνει μνεία η Άννα Κομνηνη στην Αλεξιάδα της.



Εκτός από τα κάστρα στις διάφορες περιοχές της Χίου συναντάμε και πύργους, όπως ο πύργος των Δοτιών στο Πυργί, της Γριάς στα Καρδάμυλα, του Πυτιούς, στα Κοίλα, ο Καμμένος πύργος στην πόλη, ο Γοτθικός στην περιοχή «Λίμνης», οι πύργοι στον Κάμπο και στα Καμπόχωρα. Πολλά απ’ αυτά τα κτίσματα υποδηλώνουν ένα γενικότερο αμυντικό κι οχυρωματικό σχεδιασμό που υπήρχε κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους στο νησί.


Οι Βίγλες. Την οχυρωματική άμυνα του νησιού συμπλήρωναν οι βίγλες. Συνήθως ήταν χτισμένες κοντά στη θάλασσα για να ελέγχουν τα παράλια λόγω επιδρομών. Η επικοινωνία ανάμεσα στις βίγλες γινόταν με το άναμμα φωτιάς ή την ανύψωση καπνού και έτσι μετα δινόταν ένα μήνυμα από τη μία βίγλα στη άλλη (αρχαίες φρυκτωρίες). Τέτοιες βίγλες-πύργοι σώζονται κυρίως στη νότια Χίο, όπου οι ακτές προσφέρονταν περισσότερο για αποβάσεις. Πολύ καλά διατηρημένος είναι ο Πύργος του Παχή στη Σιδηρούντα, στην Ελίντα, στα Μεστά, αλλά και ο ημικυκλικός Πύργος του Κουλά μέσα στο κάστρο της Χίου, κοντά στο λιμάνι.


Πάνω στη μόνη φυσική δίοδο που ενώνει την ορεινή ΒΑ Xίο με την ΒΔ, κτίστηκε στις αρχές του 14ου αι. ο Πύργος του Πυτιούς για στρατιωτικούς λόγους. O Πύργος έχει ακανόνιστο δεκαεξάπλευρο σχήμα και εσωτερικά χωρίζεται σε τρία επίπεδα. Διέθετε αποθήκες και στέρνα. Mετά τη Γενουατοκρατία έπαψε να χρησιμοποιείται. Ξαναχρησιμοποιήθηκε για τελευταία φορά το 1912 στην απελευθέρωση της Xίου, όταν τον είχε κάνει αρχηγείο ο τελευταίος Tούρκος Στρατιωτικός διοικητής του νησιού. Σήμερα ο Πύργος έχει αναδειχθεί αρχαιολογικά και είναι επισκέψιμος.